مغزِ انسان  یکی از اجزای اصلی بدن ما انسان‌هاست و مهم‌ترین فعالیت‌های این عضو، مدیریت سیستم عصبی بدن است. مغز انسان‌ها همراه با نخاع، سیستم عصبی مرکزی بدن را تشکیل می‌دهند. هوش، خلاقیت، احساسات و حافظه ویژگی‌هایی از مغز هستند که بسیاری از ما در مورد آن شنیده‌ایم و می‌دانیم که مغز انسان وظیفه آن را دارد که این موارد را ایجاد و مدیریت کند. علاوه بر این موضوع باید اضافه کنیم که مغز انسان از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است و هر قسمت آن کارکرد مخصوص به خود را دارد، اما مهم‌ترین عملکرد کلی مغز، هدایت و فرماندهی به تمام اعضای بدن برای ادامه حیات است. در این مقاله درباره مغز انسان و آناتومی، عملکرد و بیماری‌های مرتبط با آن توضیح داده‌ایم.

قشر مغز چیست؟

قشر مغز خارجی ترین لایه مغز شماست. سطح آن چین های زیادی دارد و ظاهری چروکیده به آن می دهد. چین ها از شیارهای عمیق زیادی به نام sulci و نواحی برجسته به نام gyri تشکیل شده است. این چین‌ها به سطح قشر مغز شما اضافه می‌کنند و اجازه می‌دهند حجم زیادی از اطلاعات توسط سلول‌های عصبی بیشتری پردازش شوند. قشر مغز شما حدود نیمی از کل جرم مغز شما را تشکیل می دهد.

قشر مغز شما شامل شش لایه سلول عصبی است که بین ۱۴ تا ۱۶ میلیارد سلول عصبی دارد. ضخامت آن دو میلی متر (mm) تا چهار میلی متر (۰.۰۸ اینچ تا ۰.۱۶ اینچ) است.

قشر مغز به چهار لوب تقسیم می شود: پیشانی ( فرونتال ) ، جداری، لوب گیجگاهى ( تمپورال  ) و پس سری. هر یک از این لوب ها وظیفه پردازش انواع مختلف اطلاعات را بر عهده دارند. در مجموع، قشر مغز شما مسئول فرآیندهای سطح بالاتر مغز انسان از جمله زبان، حافظه، استدلال، تفکر، یادگیری، تصمیم گیری، احساسات، هوش و شخصیت است.

آناتومی مغز انسان

مغز انسان شامل قسمت‌های مختلفی است که در ادامه به توضیح و معرفی هر یک از این قسمت‌ها خواهیم پرداخت.

• قسمت‌های مغز جلویی، مغز میانی و مغز عقبی

مغز انسان مانند مغز سایر موجودات مهره‌دار در طبیعت، از سه بخش اصلی شامل مغز جلویی، مغز میانی و مغز عقبی تشکیل شده است. هر یک از این سه قسمت حفره‌های پُر از مایعی دارند که در اصطلاح علمی به آن‌ها بطن می‌گویند. مغز جلویی به سربروم و ساختارهای زیرین آن تبدیل می‌گردد. مغز میانی به قسمتی از ساقه مغز تبدیل می‌گردد و مغز عقبی، مخچه و بخشی از ساقه‌ی مغز را تشکیل می‌دهد.

• غشای مغز

غشای مغز در آناتومی بدن انسان و مغز او تا اندازه بسیار زیادی بزرگ است و درجایگاه تصورات و احساسات پیچیده فعالیت می‌کند. پردازش‌های بصری در لوب اکسیپیتال در نزدیکی عقب جمجمه انجام می‌شود. لوب تمپورال وظیفه پردازش صدا و زبان را در بدن بر عهده دارد و از هیپوکامپ و آمیگدال تشکیل شده است. این اعضا به ترتیب در حافظه و عواطف نقش دارند. وظیفه لوب آهیانه اطلاعات این است که اطلاعات ورودی از حس‌های مختلف را تلفیق کند و علاوه بر این، نقش بسیار مهمی در جهت‌یابی فضایی و مسیریابی دارد.

• ساقه مغز

ساقه مغز انسان به نخاع او وصل می‌گردد. این بخش از بصل‌النخاع، پل مغزی یا پونز و مغز میانی تشکیل شده است. مهم‌ترین کارکردهای ساقه مغز تبادل اطلاعات بین مغز و بدن، عصب‌دهی از مغز به بخشی از سر و صورت و همچنین اجرای عملکردهای حیاتی در کنترل فعالیت قلب، تنفس و هوشیاری است.

• تالاموس و هیپوتالاموس

تالاموس و هیپوتالاموس در فاصله بین سربروم و ساقه مغز قرار گرفته‌اند. تالاموس پیام‌های حسی و حرکتی را به غشای مغز ارسال می‌کند و در تنظیم هوشیاری، خواب و آگاهی نقش دارد. هیپوتالاموس، سیستم عصبی را از طریق غده هیپوفیز به سیستم غدد درون‌ریز بدن (که هورمون‌ها را تولید می‌کنند) وصل می‌کند.

• مخچه

مخچه در زیر سربروم مغز قرار گرفته است و نقش‌های مهمی در کنترل حرکات بدن بر عهده اوست. مخچه نقش مهمی در هماهنگ کردن و ایجاد تعادل در بین اندام‌های بدن انسان را دارد. علاوه بر آن این بخش می‌تواند عملکردهای شناختی نیز داشته باشد.

چرا قشر مغز ماده خاکستری نامیده می شود؟

ماده خاکستری که در لایه بیرونی مغز یافت می شود از بخشی از سلول های عصبی به نام دندریت تشکیل شده است. دندریت ها بخشی از یک سلول عصبی هستند که پیام شیمیایی را از سلول دیگر دریافت می کنند. قشر مغز شما خاکستری است زیرا آن بخش از عصب فاقد ماده پوشش دهنده چربی به نام میلین است. ماده سفید مغز شما از دسته های آکسون تشکیل شده است، بخش مرکزی طولانی یک سلول عصبی که در میلین پیچیده شده است. میلین به بافت رنگ سفید می دهد.

 

وظایف قشر مغز چیست؟

قشر مغز در بسیاری از عملکردهای سطح بالا مانند استدلال، احساسات، فکر، حافظه، زبان و آگاهی درگیر مسئول است. هر لوب مغز شما با عملکردهای مختلفی مرتبط است.

ماده سفید مغز چیست؟

ماده سفید مغز از شبکه بزرگی از رشته های عصبی (آکسون ها) در مغز تشکیل شده است که امکان تبادل اطلاعات و ارتباط بین نواحی مختلف مغز شما را فراهم می کند. این ماده «ماده سفید» نامیده می‌شود زیرا رشته‌های عصبی در غلاف محافظی به نام میلین پوشانده شده‌اند که رنگ سفید به بافت می‌دهد.

سطح و نواحی عمیق مغز شما حاوی ماده خاکستری است که رنگ خود را از بدنه سلولی نورون ها می گیرد.

برای اینکه ماده سفید شما سالم باشد، به جریان خون خوب و مواد مغذی نیاز دارد.

کاهش جریان خون (ایسکمی) و مواد مغذی به ماده سفید می تواند باعث آسیب به این رشته های عصبی (آکسون ها) از جمله تورم، شکستگی و از بین رفتن کامل آنها شود. همانطور که چمن بدون آبیاری و مواد مغذی (نور خورشید و کود) سالم نخواهد بود، مغز شما نیز با جریان خون ضعیف و رژیم غذایی ناسالم آسیب می بیند.

 

معرفی دکتر گیو شریفی

متخصص جراحی مغز و اعصاب

استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

مدیر گروه جراحی مغز و اعصاب بیمارستان نیایش

مرکز عالی جراحی هیپوفیز

اینجانب استاد تمام جراحی مغز و اعصاب و مدیر برنامه فلوشیپ جراحی قاعده جمجمه و مرکز اندوسکوپی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هستم؛ این دانشگاه یکی از برترین دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران و غرب آسیا محسوب می‌شود. بنیان‌گذار و مدیر مرکز چندرشته‌ای جراحی هیپوفیز (تأسیس در سال ۱۳۸۸) بوده و همچنین سهام‌دار دو بیمارستان در ایران هستم. در کنار تدریس، راهنمایی دانشجویان و انجام جراحی‌های پیچیده مغز و ستون فقرات، به فعالیت‌های پژوهشی نوآورانه نیز اشتغال دارم. از بنیان‌گذاران چندین مرکز پژوهشی در ایران از جمله انجمن نورواسپاین ایران هستم که اولین مرکز پژوهشی قاعده جمجمه در کشور به شمار می‌رود. همچنین از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۸ معاون پژوهشی بخش جراحی مغز و اعصاب بیمارستان لقمان بوده‌ام. در دوره‌های آموزشی بین‌المللی متعددی در مراکز معتبر جراحی مغز و اعصاب در ایالات متحده و ایتالیا شرکت داشته‌ام. از اعضای فعال انجمن جراحان مغز و اعصاب آمریکا (CNS) و انجمن نقشه‌برداری مغزی و درمان‌های نوین (SBMT) هستم.